Bijgewerkt: Gasteren door de eeuwen heen
Ooit afgevraagd hoe Gasteren vroeger op de kaart stond? Misschien dat deze kaarten een klein beetje antwoord op deze vraag geven. Onderstaande tekst is slechts ontsproten aan het interpreteren van de gegevens op de kaart. Heeft u andere of aanvullende informatie: stuur dan een e-mailbericht aan <johnvanderkaap@mac.com>. Inmiddels is duidelijk dat de verwerking van gegevens slechts met grote vertraging op de kaarten werden aangebracht.
Naast een paar leuke complimenten over dit item, leverden Roelof Bonder en Berry Tiems aanvullende informatie. Deze is in deze update verwerkt. Hier en daar is de tekst herschreven, mede door de inbreng van Roelof Bonder en Berry Tiems.
Op deze kaart uit 1875 is de verbindingsweg naar Assen via Loon nog niet aangelegd. De Noordesch, De Zuidesch, De Nieuwlanden en heidevelden omringden Gasteren. Langs het Gastersche Diep liggen vruchtbare landerijen. Let eens op de vorm van de essen, De Nieuwlanden en de loop van het Gastersche Diep: deze veranderen in de 20ste eeuw nauwelijks van vorm.
De kaart van 1900 in kleur. Qua topografie verschilt er weinig van de kaart uit 1875. Maar door de aangebrachte kleuren is er minder fantasie nodig om te bedenken hoe de omgeving van Gasteren er uit ziet. Heide, heide, heide, twee essen en de vruchtbare gronden langs het Gasterensche Diep.
- Ten zuiden van de Nieuwlanden is een klein vierkantje met daarin een rood blokje zichtbaar: een perceel met een gebouw. Op de kaart uit 1930 is het perceel nog zichtbaar maar het gebouwtje is niet meer zichtbaar (dus verdwenen). Het perceel is tot en met 1966 op de kaart zichtbaar. Volgens Roelof Bonder heeft op dat perceeltje vroeger een plaggenhut gestaan, dat is afgebrand (niet bekend wanneer). De mensen die daar woonden was de familie Kersaan, in de volksmond woonde daar “Jan Slap”.
- Ten oosten van de Zuidesch is de ontginning van een perceel grond zichtbaar; let eens op hoe dat perceel grond zich in de 100 jaren daarna qua vorm handhaaft.
- De weg naar Assen is inmiddels gereed en er is een tolhuis geplaatst, waarschijnlijk op de locatie waar de fam. Tinge nu woont.
- Boven de knik in de weg (ten oosten van De Volharding) is een stippellijn zichtbaar: de grens tussen de boermarken van Gasteren en van Anloo. Daar waar deze stippellijn de weg tussen Gasteren en Anderen raakt, staat een monumentale eikenboom: “half-boompie”. Iets te noorden daarvan is een vennetje (of zo) zichtbaar, het Ruiterveen: hier heeft Roelof Bonder leren zwemmen.
Boerderij De Volharding is inmiddels gebouwd en op de kaart van 1930 ingetekend; het is uit de kaart niet op te maken wanneer De Volharding gebouwd is. Roelof Bonder schreef: “De Koninkskuil is in 1936 gebouwd , mijn vader kon het in mei 1937 huren van de heer H.J. Oosterwijk. In november 1937 ben ik daar geboren.“.
Door een uitvergroting van de kaart is een gebouw westelijk van de oprit naar De Volharding zichtbaar; dat is NIET De Koningskuil. Roelof Bonder weet een antwoord op de vraag: “Wat voor gebouwtje stond er westelijk van De Volharding en oostelijk van de toekomstige De Koningskuil?”: “Dat is een schuurtje, het is blijven staan na de brand: De Volharding is een keer afgebrand. De oorzaak: kinderen speelden met vuur.“
Aan de rode kleur te zien heeft de weg van Gasteren naar Oudemolen een “hogere” status gekregen. Maar of die rode kleur betekent dat die wegen verhard zijn, is niet duidelijk. Het (bij de kaart van 1900 genoemde) perceel grond ten oosten van de Zuidesch is in 1930 door (onverharde) wegen ontsloten.
Roelof Bonder schreef over de Koningskuil: “Iets over de kaart. Op meer kaarten zie vaak alleen De Volharding staan.“. Dat is heel gemakkelijk verklaarbaar, Roelof. Topografische kaarten hadden van oorsprong enkel en alleen een militaire betekenis. Ze kenmerken zich door de grote mate van nauwkeurigheid. Militairen in het veld oriënteerden zich op de kenmerken in het landschap. Als één van twee boerderijen op de kaart van een naam is voorzien, is dat voor de militairen voldoende; de naam van de andere boerderij is dan niet meer belangrijk.
Op <http://jantuttel.nl/boerderijnamen/> is het volgende te lezen. “Aan de weg van Gasteren naar Anloo liggen twee boerderijen broederlijk naast elkaar. Ze dragen de mooie namen De Koningskuil en De Volharding. Er is ter plekke ook een bushalte. U mag drie keer raden hoe die bushalte heet. Ja, precies; de vroegere DVM (of GADO?) kon geen keuze maken, dus heet de bushalte simpelweg: Twee Boerderijen.“
Landmeters verkenden indertijd met theodolieten en andere meetinstrumenten het land. De wegen waren nog slecht en het vernieuwen van kaarten kostte tijd en geld. Aan de andere kant: wijzigingen in het landschap waren zeldzaam. Dus bleven kaarten gedurende langere tijd up-to-date en waren nieuwe verkenningen niet noodzakelijk. De kaart van 1949 is identiek aan die van 1930. Waarschijnlijk was de oorlogsperiode hieraan ook debet. Diezelfde oorlogsperiode is er wellicht mede debet aan dat de in 1930 gebouwde school niet op de kaart ingetekend is.
En waarom liggen sommige percelen grond (ten westen van Gasteren) oost-west en de daarvan ten westen liggende percelen noord-oost? Heel simpel: de stippellijn daartussen is gelijk aan de boermarke-grenzen tussen Taarloo en Gasteren.
Volgens de kaart van 1949 stonden er nog geen huizen langs de Schipborgerweg en de Oudemolensweg. De kans is echter groot daar wel huizen hebben gestaan.
Na de oorlog stond de tijd niet stil. In meer dan 35 jaar veranderde Gasteren aanzienlijk, iets wat goed zichtbaar is op de kaart van 1966.
- Met name aan de zuidkant van het Oosteinde en de westkant van het Westeinde werd tussen 1930 en 1966 behoorlijk gebouwd.
- Er staan op deze kaart nog geen woningen aan de oostzijde van de De Hoek ingetekend
- Het Ubbinksbos is in ingetekend.
- De losse veengaten (ooit eens de loop van het Gastersche Diep) werden verder uitgegraven (?) waardoor het z’n huidige vorm kreeg.
Wat topografie betreft, stond de tijd tussen 1966 en 1980 stil. Maar niet in werkelijkheid. De woningen aan de oostkant van De Hoek zijn ingetekend. Berry Tiems weet te vertellen dat de dubbele woningen aan De Gagels in 1970 zijn gebouwd maar deze staan nog niet ingetekend. Topografische kaarten zijn dus toch niet zo nauwkeurig als verondersteld?
Berry Tiems: “Op de kaart van 1980 staat De Zuidesch nog in de situatie van voor de kavelruil, waarschijnlijk medio jaren 70. De ruilverkaveling vond in 1980 plaats.”
Gasteren breidde, wat de topografische kaart betreft, tussen 1980 en 1990 uit met De Gagels en met huizen aan de oostkant van De Hoek. En klopt het dat in die periode ook de kleedruimte van De Rietvogels het licht zag? En wie weet nog dat Nevels Bocht deel uitmaakte van de weg Gasteren-Loon, waar tot voor kort de snackkraam stond? De bocht ontleent z’n naam aan Luuks Nevels, die daar zijn auto in de sloot parkeerde. Volgens de kaarten is Nevels Bocht tussen 1980 en 1990 afgesneden door een brede weg met daarlangs een fietspad. Maar Berry Tiems diept uit zijn geheugen het jaartal 1974 op.
En wat de landbouw betreft: de resultaten van de ruilverkaveling zijn slechts gedeeltelijk in de kaart van 1990 ingetekend terwijl die voor 1980 waren afgerond. Op de kaart van 2000 is een duidelijker beeld zichtbaar van de verkaveling.
2000. Nog meer uitbreiding: De Zandkampen zijn ingetekend … terwijl deze volgens Berry Tiems De Zandkampen uit de begin-jaren-’80 van de twintigste eeuw stammen. De Bosakkers stammen weliswaar van voor het jaar 2000, maar ook deze staan nog niet ingetekend.
En het lijkt dat het gebied rondom de ijsbaan alsmaar groter werd. Klopt dat? Of was dat een vrije interpretatie van de kaartmaker?
2010. En weer een uitbreiding, althans op de kaart: De Bosakkers zijn ingetekend. En de kleuren van de de landbouwgronden wisselen. Dat kan (!) te maken hebben met het moment dat de kaartmaker op z’n fiets het land verkende (of wellicht aan de hand van luchtfoto’s): grasland, lag het bouwland braak of was het bebouwd, of was de maïs net geoogst? Wie het weet mag het zeggen.
Gasteren anno 2015 … de meest recente kaart, Gasteren van nu. Maar met heel veel kenmerken die ook op de kaarten van 1875 en 1900 terug te vinden zijn.
Alle kaarten staan op <www.topotijdreis.nl>. Met een simpele muisklik maakt u een tijdreis door de topografie van Nederland. U kunt zien waar u geboren bent, waar u heeft gewerkt of waaraan u een andere herinnering aan heeft. Het is een prachtige website die informatie geeft op de vraag wat de reden is waarom Nederland er nu uitziet zoals het er uit ziet. Veel plezier.
